YOLONOMICS II: "Өнөөдрийн жаргалыг жаргалд бүү бод"

II. Хэрвээ маргаашийн ханамжийг илүү өндөр байлгахын тулд өнөөдрийн ханамжийг золиосолбол яах вэ?

Эрт үеийн сэхээтнүүд бүгд шаргуу хөдөлмөрлөхөөс гадна "self-discipline" буюу өөрийн зарчмаар өөрийгөө удирдахыг хүний хамгийн үнэт чанар гэж үзэж байлаа. Тэд зөвхөн хэлэх биш өөрсдийн үйл хөдлөлөөр тэр чанараа харуулж байсан нь өдөр бүр бүтээлчээр ажиллах тогтмол цаг гаргаж, тэр цагтаа яс сууж сурснаас харагдана.

Бодит үр дүн урт хугацааны тууштай тэмцэл, тэвчээр, хатан зоригийн үр дүн байдаг. Аливаа ажлыг гүйцэтгэж дуусаад эргээд харахад сурсан зүйл ихтэй бол тэр цаг хугацаа заавал тэсвэр тэвчээр шаардсан байдаг билээ. Хэрэв хийсэн ажил маань бусдад сайшаагдсан ч би өөрөө сэтгэл дүүрэн биш байх юм бол тэр ажлыг гүйцэт дуусгаж чадсан гэж үзэж болохгүй. Учир нь түүнийг гүйцэтгэхэд бусдыг ялсан байж болох ч өөрөө өөрийгөө ялж чадаагүй байна гэж би хувьдаа боддог.

Амьдралын тодорхой хэвшил, цагийн хуваариас зорилгодоо хүрэх томхон алхам тавигдана. Тэр амьдралын хэвшлээ мөрдөж, өөрт дасгаж сургахад зарчимч зан чанар /self-discipline/ нь богино хугацааны ханамжийг золиосолж, маргаашийн илүү их ханамжийн төлөө зүтгэхийн хамгийн гол жишээ юм.

Тэгвэл амьдралын хэвшлийг дээд үеийн сэтгэгчид юу гэж хүлээн авч байсан бол?
Аристотель "Бидний байнгын үйл хэрэг бидний хэн болохыг тодорхойлно. Тэгэхээр үлэмж сайн юм бүхэн амьдралын хэвшлийн үр дүн" гэжээ. Өөрөөр хэлбэл, бидний ямар байдалтай амьдарч байгаа нь амьдралын хэвшилтэй салшгүй холбоотой.
Твайла Тарп /бүжигчин/ "Бүтээлч чанар бол амьдралын хэвшил, хамгийн бүтээлч хүн ажлын сайн хэвшилтэй байна"
Жеймс Аллэн "Ургац хураахын гол зарчим нь тарьснаасаа илүүг хураах юм. Үйлдлээ давт, тэр чинь дадал болно. Дадлыг хөгжүүл, зан чанар болно. Зан чанараа хадгал, хувь заяаг чинь тодорхойлно"
Винце Ломбарди "Ялалт бол амьдралын дадал. Харамсалтай нь ялагдах ч мөн адил"

.... гээд амьдралын зөв дадлын талаарх "магтаалуудыг" жагсаавал дуусахгүй биздээ. Би өөрөө ч гэсэн амьдралын тогтсон хэвшил бий болгох гээд явж байгаа оюутан учраас нэг асуултын хариу сонирхолтой байгаа юм. Амьдралын хэвшил ямар хугацаанд тогтдог вэ? Өөрөөр хэлбэл нэгэн хэвшилээ хэр удаан давтаж, хэрхэн сургуулилснаар "дадал" болж тогтох бол?

Сэтгэл судлаач Jeremy Dean (2013) Англид хийгдсэн дэлгэрэнгүй судалгааны талаар бичжээ. Өмнө нь бүх хүнд, ямар ч хэвшлийг бий болгоход тогтсон хоногийн тоо байдаг хэмээн судлаачид үзэж байсан аж. Гэвч тэрхүү судалгаанд хэвшил тогтоход тухайн хүний тэсвэр тэвчээр, зориг, тэрхүү хэвшлийн хүнд хөнгөн зэрэг янз бүрийн зүйлсээс хамаарч, хэвшил болж үлдэх хугацаа нь ялгаатай байхаар гарчээ.

Судалгааны арга зүй гэвэл 96 оюутныг 84 хоногийн турш өөр өөр зүйлс хийлгэж хэвшүүлсэн ба хугацааны давтамжтайгаар асуулгын хуудас бөглүүлж, хэр "автомат" байдлаар тухайн хэвшүүлсэн зүйлийг хийж байгаа талаар тодруулсан байна. Үр дүнд нь, илүү амархан гэж болох, хоолны дараа багахан хэмжээний жимс тогтмол идэж байх, хоолны дараа алхах, өглөөний цайны дараа нэг аяга ус ууж байх зэрэг хэвшлүүд ойролцоогоор 20-25 хоногт хэвшсэн байна. Харин өглөө бүр 20 минут гүйх, өдөр бүр тэмдэглэл хөтлөх зэрэг хэвшлүүд бүр 200 гаруй хоног шаарддаг гэж дүгнэжээ.

Өнөөдрийн түр хугацааны ханамжаас түдгэлзэж, бага багаар үнэхээр "чухал" зүйлийг урт хугацаагаар хийсээр л байвал урт хугацааны сэтгэл ханамж өндөр байхаас гадна тэр сайн үйл хэрэг чинь чиний нэг хэсэг болж төлөвших ажээ. Steven Covey (1989) аливаа дадлыг бий болгоход тухайн дадлынхаа талаар "Юуг? Яагаад? Яаж?" гэсэн 3 асуултад хариулж чадаж байвал дадал болон тогтож чадна гэсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл тухайн дадал тодорхой, учир зорилготой, хэрхэн гүйцэтгэх мэдлэгтэй байвал тэсвэр тэвчээрийн үр дүнд хэвшил болж чадах аж.

...Тэсвэр тэвчээр гэдэг бол өнөөдрийн жаргалыг золиосолж, урт хугацааны үр дүнг эрэлхийлэх явдал зайлшгүй мөн.

YOLONOMICS I: Өдөр бүр жаргалтай байх уу?

I. Юу дуртайгаа хийхээс ханамж авдаг. Өдөр бүр ханамжаа өндөр байлгах хэн бүхний гол зорилго биш үү?

Зөн билгээрээ хариулт өгвөл хэн бүхэн "үгүй" гэж хариулах байх л даа. Гэхдээ яг үйлдэл дээрээ тулахаар "cognitive dissonance" буюу үзэл бодол нь үйл хөдлөлтэй таарахаа больчихдог. 

"Бидний ихэнхи нь ямар ч ирээдүй биднийг хүлээж байгаа, тэр бүхэн өнгөрсөн үетэй. Бид ирээдүйн сайн сайхны төлөө зорьдог ч тэр бүгд өнгөрсөн үедээ суурилдаг гэдгийг тооцдоггүй" /Krogerus, Tschaeppeler, 2008/.

Тэгэхээд эндээс дээрхи асуултад хариу өгч болох нь. Өнөөдрийн ханамж авч байгаа зүйл чинь "ideal би"-г олж авахад зориулагдаж байгаа бол урт хугацааны зорилгодоо хүрч, илүү ухаалаг "YOLO" байдлыг бий болгож байна.

Харин өнөөдрийн үйлдэл чинь "ideal би"-г олж авахад огт зориулагдахгүй бол хэмжээ хязгаартай байх нь дээр болов уу. Зүй тогтлын хувьд зүйрлэвэл хэрэглээ хадгаламжийн хуваарилалттай ижилхэн. Өнөөдөрт хэт их ач холбогдол өгч, хэрэглээгээ өнөөдөртөө л максимумчлаад байвал маргааш юу ч үгүй хоцорно. Харин хадгалаад л байвал ханамжаа авч чадалгүй амьдралын хязгаарлагдмал хугацаа дуусна... Хэхэ, сонин бодол.

"Change your life today. Don't gamble on the future, act now, without delay." 

- Simona de Beauvoir

YOLONOMICS: Хугацаа хоорондын оновчтой сонголт

Анх нэг эгч намайг "насанд хүрсэн эмэгтэй хүн" гэж хэлэхийг сонсоод дотор пал хийгээд л явчихаж билээ. Тэгээд л бодож эхлэнэ. Бодсоор, насанд хүрсэн эмэгтэй хүн болох гэж байгаа учраас улам хариуцлагатай байх ёстой гэдгээ ухамсарлах бүрт миний хийж байгаа сонголт "гажилтгүй бөгөөд тууштай юу?" гэсэн асуултыг өөрөөсөө мөн ч олон удаа асуусан... 

Одоо үед YOLO буюу "you only live once" хэмээх уриа залуу үеийнхний дунд хэллэгийн хувьд дэлгэрээгүй юм аа гэхэд бодол ухаанд нь нэлээд суусан юм шиг. Бараг хувь хүний хүрээлэн буй орчинтойгоо харилцах харилцаа, биеэ авч явах байдлыг энэ урсгал тодорхлойлох болжээ. Хэн нэгэн хачирхалтай, өөрт хэрэгцээтэй, хэрэгцээгүй зүйлс хийж, хэн нэгэн шүүмжилсэн тохиолдолд тэр хүнийг хэлэх үггүй болтол нь "би дуртай зүйлээ л хийж амьдарна" гэсэн хариулт өгнө. Хэлэх үггүй болох нь нэг талаас зөв л дөө. Тэр хүн өөрт хамгийн зохимжтойгоор шийдвэр гаргаж байна гэдэг чинь хувьдаа л болчихож байна гэсэн үг, тийм биш гэж үү? 

ГЭХДЭЭ, би дуртайгаа л хийж байна гээд маргаашаа мартсан юм шиг үйлдэл хийгээд байвал маргааш яаж YOLO буюу тэр өдрийн ханамж өндөр байхаар амьдрах вэ? Бидний мэдэхээр "ихэнхи" зүйл өөрийн гэсэн хязгаартай. Хязгаарлагдмал нөөцтэй. Тэгэхээр эдийн засгийн үндсэн судлагдахуун "Хязгаарлагдмал баялгийн хүрээнд хамгийн үр ашигтай сонголтыг хийх" асуудал тулгарч байна. Тэгвэл YOLO-н урт болон богино хугацааны зохистой хэмжээг хэрхэн тодорхойлох вэ? 

1. Юу дуртайгаа хийхээс ханамж авдаг. Өдөр бүр ханамжаа өндөр байлгах хэн бүхний гол зорилго биш үү?
2. Хэрвээ маргаашийн ханамжийг илүү өндөр байлгахын тулд өнөөдрийн ханамжийг золиосолбол яах вэ?
3. Хугацаа хоорондын сонголтыг хэрхэн хийх вэ? Өөрөөр хэлбэл, өнөөдрийн ханамж болон ирээдүйн өдрүүдийн ханамжийг хэрхэн хуваарилах вэ? /Дэд асуулт: Өнөөдрийн ханамж маргаашийхтай хэрхэн холбогдох вэ? Өнөөдөр ханамжтай байснаар маргааш бас ханамжтай байх уу?/

Энэхүү цуврал нийтлэлд эдгээр асуултанд хариулт өгөх зорилго тавьлаа:

I. Yolonomics I

II. Yolonomics II

Сэтгэл зүйн мөчлөг

Юу хийх ёстойгоо мэдэхгүй тээнэгэлзэж, "өөрийгөө олох" гэсэн нэртэй, наддаа л хэцүүхэн үүргийг өөртөө даалгасан. Хамгийн хэцүү эрэл хайгуул бол өөрийгөө олох гэж үнэхээр үнэн үг мэт. Өөрийгөө олоогүй үед хэн нэгний нөлөөнд амархан автаж, бусдаас сэтгэл санаагаараа хамааралтай, өөртөө зориулж урт хугацааны шийдвэр гаргах сэтгэл зүйн тэнхээгүй, өөрийн юу хийх, хийхгүйг шийдэж чадахгүй болж, өдөр бүр ямар нэг жижигхэн цохилтонд орж, өөрийн биеэ хэн нэгний хэлсэн үг, хандлагын бай болгоно... 

Гаднаа өөртөө итгэлтэй, бусадтай хамт инээлдэхийг, тэдэнтэй л ижлээр өөрт тохиолдсон явдлаа ярьж, бусдын анхаарлыг татахыг чимээгүйхэн хүснэ. Тэгэх гэж чармайна. Эсвэл улам дотогшоогоо тэмүүлж, хүний өөдөөс эгцэлж харах зориггүй болоод, "inferior complex" гэгчийг хөгжүүлж, бусдаас бодитоор бүр ч их хамааралтай болно... Арай л утгагүй зүйл. Хаана ирчихснээ, яагаад энэ замыг сонгосноо, яагаад бусадтай бусдын адил харилцаж чаддаггүйдээ, яагаад би зүгээр л бусадтай ижилхэн "жирийн" биш юм бол гэж толгойгоо дэмий гашилгана...

Хэн нэгэн гаднаас нь харахад дутаж, шаналах зүйл байхгүй харагдаж болно. Гэвч дотоод сэтгэл нь хоосон мэт эсвэл тогтворгүй (kind of like bipolar), өдөр тутмын хүмүүсийн харилцааг хэт гүнзгийрүүлж, өөртөө тусгаж бодох, хэн нэгэн хүний өнгөцхөн хэлснийг улам хүндрүүлэн ойлгох гээд л сонин зүйлсийг өөрийн эрхгүй хийгээд л. Өөрөө өөрийгөө тамлах мэт. Байсхийгээд л огторгуйд орших хар нүхэнд ууссан одой гараг шиг харанхуй, живэх мэт мэдрэмж (sinking feeling) төрнө. 

Гэхдээ заавал ийм state-д орж үзсний дараа сэтгэл зүйн дархлаа хөгжиж, илүү тусгаар тогтносон байдлаар өөрийхөө талаар хувь хүн, бие хүн болохын талаар тунгааж, ойлгодог юм болов уу? Магадгүй тэр state-дээ гацаад үлдчихэж ч болмоор. Өөрийн мөрөөдөлд хүрч чадалгүйгээр, зүрхээ үхүүлж, "шидтэний малгайнаас цухуйх туулайн үсэнд" улам шигдэж, өдөр тутмын богино хугацааны амьдралаар амьдарч, comfort zone-доо үлдэх магадлал тун өндөр.

Тэгэхээр эцсийн шийдэл мөн л нөгөө cliche болсон, "өөрийн дуртай зүйлийг олоод түүнд хүрэхийн төлөө зүтгэх". Гэхдээ тэр процесс нь ямар байдаг талаар яригдах нь ховор юм даа. Энэ хугацаанд нь түлхэх, зэмлэх, урамшуулах, дутагдлыг үнэнээр шүүмжлэх, дотор нь нуугдах гэрлийг асааж чадах багш хүн тэр хүний хувь заяанд голлох нөлөөг үзүүлэх юм гэж дүгнэвэл хилсдэхгүй л болов уу. (Заавал нүдний шил зүүсэн, сургуульд хичээл заадаг багш биш л дээ...)

Гэвч гол нь: Оч үсэрэхэд дүрэлзэн асах бамбар лугаа байх. Нойтон мод шиг нөхөд рүү бензин цацаад ч асахгүй. (Credits to AP).

To keep moving forward: Speech made at the National English Speaking Championship 2014

I was walking down a twilight street and only the moon could be seen as vivid as daylight. The road was rough and it was blurry. Suddenly Cheshire cat appeared in front and winked at me, saying “I have a solution to that problem of yours. Just swap foreign debt instead of government deficit. It’s just as easy as that”. How bizarre an instance. And gosh, his smile was as sarcastic as I almost thought that I have become that naive Alice, lost in the Wonderland.

7 o’clock in the morning, the alarm struck and I woke up from the most enlightening dream in years. Getting up hastily to write down what he’d said, for dreams fade away so quickly. I really didn’t want to let go of the instruction the cat had given me. I was stuck writing my thesis on some annoying debt thingy, for a long while. As you probably have figured out, I am an economics student. Whatever.

This occurrence of dream was a combination of imagination and knowledge. If I hadn’t known what actually foreign debt or those jargons meant, I wouldn’t understand the hint Cheshire cat had been conveying me in my dream. If I couldn’t imagine a cat talking to me, I wouldn’t encounter Cheshire. Thus, imagination and knowledge build on each other. As you learn more, you broaden your imaginational sphere. And as you imagine more the knowledge you have obtained becomes more yours. Thus these two should be like a nexus that is inseparable in order to become a powerful union unless you choose only one of’em.

However, what the cat instructed me in my dream was gonna get wasted unless I do something with it. It had no value until I act to that very idea, to make it real. To embody it. If you don’t act proactively even if you have the knowledge and that precious creative mind, they will all go to waste, just as if I had forgotten that dream of mine.

As you see, whatever knowledge you have obtained and whatever ideas you have created in your imagination, unless you use that, apply that and accomplish that, it will remain an illusion or will get lost. Just like the highest bidder in an auction suffers the winner’s curse, the education we gained through hard work and imagination we had in our creative minds will have no value on it’s own.

Now try imagining an auction where there will be no winner’s curse. The higher you bid the more benefit you will sow. There will be no limit to it unless you put one. But you will not bid with money, for one thing. You will bid with your imagination, knowledge and foremost of all, perseverance, hard-will. This is the AUCTION FOR FORTUNE.

So let’s bid and I tell you my friends, to “keep moving forward” and bid higher and higher as the most creative and knowledgeable mind had once entrusted us.

Монголын "College dropouts"

III сарын 19-нд орой дадлагаа тараад нэгэн найзын хамт гэрийн зүг гэлдэрлээ. Зүгээр "нэгэн" найз ч биш, нэлээд зузаан найз. Арван жилээ төгсөөд 4 жил явахад тэр найзтайгаа сайн муу чанараа мэдэлцэж, нэлээд дасч. Түүний гэр бүл бизнес эрхэлдэг, нэлээд томыг. Гэвч хөрөнгө байвч хувь хүний үнэ цэнээ хадгалсан тэр найз маань ухаалаг, хичээнгүй бас их ааштай (sorry хүүхдэээ). Тэгээд 19-ний орой алхаж явтал тэрээр компанийхаа талаар нэлээд сонирхолтой зүйлсийг ярьж өгснийг энэ нийтлэлдээ сийрүүллээ. 

Бизнес эрхлэгч бүрийн мэдэх "ёстой" гэдэг маркетингийн 7P (product, prices, promotion, place, packaging, positioning, people) зарчим ганц дээд боловсрол эзэмшсэн хүн байдаггүй ч цогцоороо тэнд бүрдсэн байдаг ажээ. Найзын маань хэлж байгаагаар үнэхээр тэнд ганц ч маркетингийн хичээл авсан хүн байхгүй бололтой. Аав ээж нь дээд сургуульд суралгүй Солонгос улсад халаас хоосон очсон. Шаргуй зүтгэн ажиллаж, тэндээ танигдаж чадсан учраас тэндхийн технологи, зохион байгуулалтыг суралцаж, өөрсдийн шинэ бүтээлч санаагаар баяжуулж, эх орондоо гаргах боломжийг олж авч чадсан болов уу. 

Зохион байгуулалтын хувьд тэр үйлдвэрт 5 цех бий. Тус бүрдээ хариуцсан даргатай, ба тэр бүх үйлдвэр, удирдлагыг барьдаг 3 захирал ажиллана. Нийтдээ 70-80 ажилчидтай учраас хүний нөөцийн алба ч гэх үү тийм тусдаа нэр байхгүй. Гэвч нэгдсэн удирдлага нь хүний нөөцийн бодлогоо час хийтэл явуулдаг мэт санагдсан юм. Яадаг гэхээр шинэ ажилчдыг гэр бүлээр нь ажилд авна. Байр сууц хэрэгтэйд нь хүүгүй зээлээр байрны мөнгө өгнө. Эсвэл бүр яаралтай бол хашаа байшин авч өгнө. 

"Тэргүүн хатагтай" өөрийн биеэр үйлдвэрээ зохион байгуулж, ажил бүрт оролцох ба 7 хоног бүр бүсгүйчүүдээ дагуулж, гарна, ууна, дуулна, сууна. Хувийн амьдрал нь асуудалтай нэгэнтэй нь дотночилж эвтэйхэн ярилцаад асуудлыг нь шийдлийг санал болгоно. Дарга цэрэг гэсэн эрх мэдлийн босоо тогтолцоо бус "ахаа эгчээ" гэсэн гэр бүлийн харилцаа тогтчихсон учраас тэр байгууллага ийм хүчтэй, орчин үед ярьдагчлан "synergy" гэгчтэй байдаг болов уу. 

Харин бүтээмжийг яаж хөшүүргэдэх гээч? Мэдээж хэн бүхэнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн арга бол хийснийх нь хэрээр цалинжуулах явдал юм. Тиймээс цехийн ажилчид аль болох олон бараа гараас гаргахыг хичээнэ. Ингээд ярилцаж алхахдаа олон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн ч хяналт байхгүй бол асуудалтайг бодож асуулаа. Бүтээгдэхүүний гологдлыг яаж хянадаг юм бэ гэж. 

Цех бүр нь урьдны цехээсээ ирсэнг нь хянаж, гологдлыг нь ялгадаг ажээ. Эндээс хамгийн сонирхолтой санагдсан нь тэдний удирдлагуудых нь өрсөлдөөн бий болгох арга барил. Аль нэг цехэд нь гологдол их ирүүлсэн байна гээд маргалдаан үүсгэчихнэ. "Манайх ингээгүй, танайх тэгсэн" гэхчлэн ганц сайн маргалдаж авсны дараа цех бүр гологдол гаргахгүйн тулд шаргуй зүтгэнэ. Эцсийн бүтээгдэхүүн бэлэн болоод гарсны дараа хамгийн бага гологдолтой цехийг нь урамшуулна. Ингээд л тус үйлдвэрийн хувьд цех бүр гологдлыг минимумчлах үйл ажиллагаа явуулснаар гологдол бага түвшинд хүрч буурдаг аж.

Одоо борлуулалтын тал дээр ганц зүйл ярья (мммм..бичье). Ам.долларын ханш өнгөрсөн зунаас хүчтэй хэлбэлзэж эхэлсэн учраас дотоодын үйлдвэрлэгчдэд түүхий эдээ гаднаас авахад нь дарамт үүсч эхэлсэн. Харин тус байгууллага нөөцөө өмнө нь авчихсан байсан ба үнээ нэмэх дарамт хараахан үүсээгүй байсан байна. Тиймээс саяхан хэрэглэгчиддээ "манайх 7 сарын 1-нээс үнээ нэмнэ" гэж зарлахад агуулах нь урьд урьдынхаасаа хамаагүй хурдан дуусч, шинэ барааны үйлдвэрлэлээ эхлүүлэх шаардлагатай болсон гэлээ.

Хэдий өнгө үзэмжийн хувьд яг ижил бараа үйлдвэрлэдэг олон газрууд байдаг ч анхнаасаа чанартай дамжлагаар явагддаг энэ үйлдвэрийн барааг хэрэглэгчид илүү үнэтэй ч өргөнөөр авдаг. Учир нь энэ байгууллага аль хэдийн Монгол брэнд болсон бөгөөд тэдний бүтээгдэхүүнийг авах нь "нэр төрийн баталгаа" болох ажээ. 

Энэхүү нийтлэлийг бичихийг зөвшөөрсөнд нь ааштай охиндоо баярлалаа ;)

Б.Ануударь

Бүс нутгийн эдийн засаг (not just a fancy name)

Дархан, Эрдэнэт, Улаанбаатар, Өмнөговь... Эдгээр хотууд бүгд хүн ам, эдийн засгаараа харьцангуй их төвлөрөлтэй. Нийслэл Улаанбаатар хотод бол бүр ч их. Газар нутгийн хувьд бус, нийт газар нутагтай харьцуулснаараа шүү дээ. Мэдээж дэлхийн хэмжээний томоохон хотуудтай харьцуулбал жижигхэн байх нь мэдээж..

3 жилийн өмнө зуны амралтаар Уул уурхайд хөрөнгө оруулагчдын олон улсын чуулганд ажиллаж, 1-р курсын хүүхэд их ч "амьдрал" үзэж билээ. Тэгэхэд гадаадын нэгэн төлөөлөгчийг онгоцны буудлаас тосоод улсынхаа талаар ярьж байгаад Улаанбаатар том хот гэж хэлтэл тэр хүн их гайхаад хотын хүн амын тоог асуулаа л даа. Би "сая хагас шахам хүн амтай" гэж хариулахад тэрээр "Үгүй, харин ч жижигхэн юм биш үү..." гэлээ. Би том хотоо гэж хэлсэн шалтгаанаа хэлбэл тэр толгой дохиод л "тийм байна, үнэхээр харьцангуй том хот юм байна" гээд надтай санал нийлж билээ... Хүн ам, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээрээ дэлхийд жижигхэээн хот ч гэсэн улс дотроо харьцуулбал маш том хот. 

2012 оны байдлаар УБ хот дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 60 гаруй хувийг дангаараа үйлдвэрлэж байв. Харин хүн амын хувьд 1990 онд 27, 2000 онд 30 хувь, 2012 он гэхэд 45 хувь. Хөдөө орон нутгаас ирэх хүн амын урсгал ихэссээр, төвлөрөл улам нэмэгдэж байна. Хэн ч тэдгээр хүмүүсийг хот руу яв гэж албадаагүй шүүдээ... Гэхдээ яагаад малаа хариулаад, ааруулаа идээд "би эрүүл жаргалтай хүн" гээд хөдөөдөө үлдээгүй юм бол?

Энд бас л эдийн засагчдын онцолж номлоод байдаг "инсентив" буюу хөшүүрэг үйлчилж байгаа юм. Хөдөө орон нутагт орлого бага, мал хариулахаас өөр ажлын байр бараг олдохгүй, цахилгаан, дулаан, усан хангамж хүрэлцээгүй, хүүхдээ ойр орчныхоо сургуульд чанартай боловсрол аюулгүй орчинд эзэмшүүлж чадахгүй. Эгээ л хувьцааны зах зээл дээрх хөөсрөл шиг хүн болгоны рациональ шийдвэр нийтээрээ иррациональ болж хувирч байгаа хэрэг. Учир нь хүсч байгаад ирсэн Улаанбаатар хотдоо ирээд тэдэнд хар ажил л олдоно. Жаахан нас явчихсан бол магадгүй "хөгшин" гэж ад үзэж магадгүй. Бас орох сууц хайсаар гэр хорооллоос өөр газар очиж ихэнхи нь чадахгүй. Ингэснээр гэр хороолол хэдэн өрхөөр тоогоо нэмж, УБ хотын агаарт хэдэн яндан илүү утаа нэмэрлэнэ. Бас дээрэм тонуул гээд гэр хороололд жаахан хүүхдээ ганцааранг нь явуулахаас зовно. Магадгүй нэгэнт ирсэн тэр хүмүүс "at some point" хотод ирсэндээ харамсдаг байх...

...За, гол сэдвээсээ далийгаад, жаахан "sentimental" болоод эхэллээ :p. Энэ нийтлэлдээ гол нь нэлээд сүүлд хөгжиж эхэлсэн, харьцангуй залуу эдийн засгийн судалгааны чиглэл болох Бүс нутгийн эдийн засгийн талаар бичлээ. Энэ чиглэл "mainstream" болж хөгжөөгүй ч гэсэн Кругман, Фужита, Диксит, Портер, жаахан дээр үеэс гэвэл Вон Тьюнен зэргийн эрдэмтэд хувь нэмрээ оруулсан юм. 

Кластержилт, эсвэл бүр аггломераци гээд сонирхолтой байдлаар нэрлэгддэг ( I'm really obsessed with these names, by the way :) эдийн засгийн бөөгнөрөл гэж энэ зүйл яагаад үүсдэг вэ гэдгийг   судалдгаараа энэ чиглэл онцлог. Нэг талаас агентуудын эдийн засгийн хөшүүргийг судлах учраас эдийн засаг, нөгөө талаас газар нутгийн байршил, шилжилт хөдөлгөөнийг авч үзэх учраас газар зүйн судалгааны чиглэл гэхэд ч буруудахгүй. Харин одоо онол талаас нь бага зэрэг тайлбарлая.

Энэ чиглэл нь микро түвшинд яригддаг бөгөөд загварууд нь ихэвчлэн дэлхийд 2 бүс нутаг оршино гэсэн таамаглалтайгаар эхэлдэг. 2 үйлдвэрлэлийн салбартай: хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэр. Аж үйлдвэрийн салбар аль нэг бүст илүү байх ба хөдөө аж ахуйн салбарын хувьд анхны нөхцөлд нь ижил. Тэгэхээр стандарт худалдааны загваруудтай ижлээр аль нь илүү өрсөлдөх чадвартайгаар аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэнэ, тэр хэмжээгээр тухайн бүсд чиглэх 'centripetal' (төвд тэмүүлэх) хүчийг үүсгэнэ. Иймээс тэр бүс аж үйлдвэрээр төрөлжинө. Харин нөгөө бүс нь хөдөө аж ахуйн салбараар төрөлжих ба энэ үед тухайн бүс аж үйлдвэрийн бүсийг ХАА бүтээгдэхүүнээр хангана.. Энэ бол бүс нутгийн эдийн засгийн суурь загвар Диксит-Штиглитцийн "Core-periphery model" юм. 

Тэгвэл энэ онолыг бодит байдал дээр жаахан буулгая л даа. Монгол улс засаг захиргааны нэгжүүдийг төвлөрсөн төлөвлөлтөөр хувааж, газар нутгийн заагийг тогтоож өгсөн байдаг. Тэгээд тухайн үед тэнд нүүдэллээд явж байсан малчин ардыг тэр аймаг, сумандаа бүртгэчихсэн. Гэтэл нэгэн малчин өөрийнхөө харъяалагдсан нутагт дасч чадахгүй, эсвэл мал нь тэнд идээшихгүй бол нүүнэ биз? Хэн тэр хүнийг "чи наанаа заавал бай" гээд шахав гэж. Тэгээд хэдэн сумын нутагт нэг сайхан үйлдвэр байгуулагдсан, мөнгө өгч ажиллуулдаг болохыг сонсоод тийшээ зүглэхээр шийдэж л дээ. Тэгвэл яг тэр малчин тухайн сумд амьдардаг, ижил амьдралын нөхцөлтэй 20000 хүнээр үржүүлээд үз... Тэр сум одоо бараг зэлүүд болчихлоо... 

ЭЗСургуулийн хүндэлж явдаг нэгэн багш маань семинар дээрээ ярьж билээ. "АНУ, Хятад зэрэг улсуудын хотууд байгалийн жамаар үүссэн. Тийм ч учраас эдийн засаг нь бат бэх, хүн ам нь суурин байж, цаашид хөгжиж чаддаг" гэж. Харин газар зүйн онцлог зэргийг нь огт бодолцохгүйгээр хүмүүсээ "хиймлээр" байршуулсан хот, аймгуудад хуваачихлаар аргагүй л дээ. 

Улаанбаатар хотод бүх үйлдвэрүүд, цахилгаан станцууд байгуулагдаж байхад ажиллах хүчин нь орон нутгаас хүрээд л ирнэ. Нэгэнт ажилчидтай болчихсон, үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж байгаа хотод хөдөө орон нутгаас улам их хүн ирсээр байна. Гэвч зах зээлийн үр ашиггүй байдал үүсч, шилжиж ирсэн бүх хүмүүст ажил олгож чадахгүй. Ингээд ажилгүйдэл нэмэгдэж, ядуурал талийж одно. Хэрэв социализмын үед байгуулсан үйлдвэрүүдийн газрыг бүс нутгийн шинжилгээн дээр суурилж сонгосон бол Монгол улс УБ хот биш, хавтгайрсан хөгжилтэй болох байсан ч юм билүү...

Хүн бүрийн рациональ шийдвэр бүгдийх нь иррациональ шийдвэр болноо гэж...